Εικαστική Θεραπεία
Ορισμός και Αρχές
Η εικαστική θεραπεία ενσωματώνει δημιουργικές μεθόδους στις ψυχολογικές τεχνικές και αναλύσεις. Η εικαστική θεραπεία δεν πρέπει να συγχέεται με την εικαστική θεωρία, η οποία περιλαμβάνει άλλες δημιουργικές θεραπείες όπως η θεατρική θεραπεία και η μουσικοθεραπεία. Ως επάγγελμα προέρχεται από τους τομείς της τέχνης και της ψυχοθεραπείας
Ο ορισμός της εικαστικής θεραπείας δεν είναι παγιωμένος αλλά ποικίλει άρα υπάρχουν διάφοροι ορισμοί του όρου εικαστική θεραπεία (Pifalo, 2007). Η Βρετανική Ένωση εικαστικών θεραπευτών ορίζει την εικαστική θεραπεία ως «μια μορφή ψυχοθεραπείας που χρησιμοποιεί τα υλικά και την τέχνη ως πρωταρχικό τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας» Brooke, 1995). Η American Art Therapy Association ορίζει την εικαστική θεραπεία ως: «ένα ολοκληρωμένο επάγγελμα ψυχικής υγείας και ανθρώπινων υπηρεσιών που εμπλουτίζει τη ζωή ατόμων, οικογενειών και κοινοτήτων μέσω της ενεργητικής τέχνης, της δημιουργικής διαδικασίας, της εφαρμοσμένης ψυχολογικής θεωρίας και της ανθρώπινης εμπειρίας σε μια ψυχοθεραπευτική σχέση» ([18] About Art Therapy).
Εφαρμογή Εικαστικής θεραπείας
Υπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι με τους οποίους εφαρμόζεται η εικαστική θεραπεία.
1. Αναλυτική εικαστική θεραπεία.
Η αναλυτική εικαστική θεραπεία βασίζεται στις θεωρίες που προέρχονται από την αναλυτική ψυχολογία και, σε περισσότερες περιπτώσεις, την ψυχανάλυση (Hogan, 2001 a). Η αναλυτική εικαστική θεραπεία επικεντρώνεται στην μεταφορά ιδεών μέσω τέχνης ανάμεσα στον θεραπευόμενο και τον θεραπευτή (Hogan, 2001 a).
2. Εικαστική ψυχοθεραπεία.
Στην εικαστική ψυχοθεραπεία ο ψυχοθεραπευτής αναλύει το εικαστικό έργο του θεραπευμένου μετά από προφορική παρουσίαση του έργου και προφορική παροχή στοιχείων από τον θεραπευόμενο (Hogan, 2001 a).
3. Ανάλυση της διαδικασίας δημιουργίας του έργου
Ορισμένοι εικαστικοί θεραπευτές πιστεύουν ότι η ανάλυση του έργου τέχνης του πελάτη δεν είναι απαραίτητη, επομένως τονίζουν τη διαδικασία δημιουργίας του (Hogan, 2001 a).
Σε όλες αυτές τις διαφορετικές προσεγγίσεις της εικαστικής θεραπείας ο θεραπευόμενος διερευνά τις εσωτερικές του σκέψεις και συναισθήματα του με τη χρήση χρωμάτων, χαρτιού, νημάτων ή πηλού (Hogan, 2001 a).
Η εικαστική θεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βοηθήσει τους ανθρώπους να βελτιώσουν τη γνωστική και αισθητηριακή κινητική λειτουργία, την αυτοεκτίμηση, την αυτογνωσία, τη συναισθηματική ανθεκτικότητα ([2] American Art Therapy Association). Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην επίλυση συγκρούσεων και στη μείωση της δυσφορίας.
Οι αρχές της εικαστικής θεραπείας είναι ο ανθρωπισμός, η δημιουργικότητα, ο συνδυασμός συναισθηματικών συγκρούσεων, η προώθηση της αυτογνωσίας και η προσωπική ανάπτυξη και στηρίζονται σε θεωρίες όπως Προσωπο-κεντρική θεωρία (Rogers), Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία, Θεωρία Gestalt, Ατομική Ψυχολογία (Adler) Λογικο-θυμική θεωρία (Ellis), Υπαρξιακή θεωρία, Συνδιαλεκτική Ανάλυση (Berne) κ. ά. ([3]Therapist Directory)
Ιστορία της Εικαστικής θεραπείας
Οι ρίζες της χρήσης εικαστικών στην αντιμετώπιση ψυχιατρικών ασθενών βρίσκονται στα τέλη του 18ου αιώνα. Εν τούτοις στην ιστορία της ψυχικής υγείας, η Εικαστική θεραπεία ως μη συμβατική θεραπεία του συνδυασμού της ψυχολογίας και τέχνης εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα περί το 1945. Χρησιμοποιείται για να ευαισθητοποιήσει την αυτοεκτίμηση, να καλλιεργήσει και να βελτιώσει τις γνωστικές και κινητικές ικανότητες των ασθενών. Χρησιμοποιείται επίσης για να εκμηδενίσει συγκρούσεις και άγχη και να ενδυναμώσει τους ασθενείς([2] American Art Therapy Association). Αντιμετωπίζει ζητήματα τα οποία δεν μπορεί να αγγίξει η λεκτική ψυχοθεραπεία (Hogan, 2001 b).
Η εικαστική θεραπεία ως επάγγελμα ασκήθηκε από τα μέσα του 20ού αιώνα τόσο σε αγγλόφωνες και όσο και σε ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες η τέχνη χρησιμοποιήθηκε για την αλληλοεπίδραση και καλή επικοινωνία παιδιών με σκοπό την ανάπτυξη της δημιουργικότητας τους. Χρησιμοποιήθηκε επίσης και σε άλλα περιβάλλοντα όπου παρατηρήθηκε η θεραπευτική επίδραση της αισθητικής. (Hogan, 2001a).
Ο Adrian Hill που θεωρείται πατέρας της εικαστικής θεραπείας επινόησε τον όρο εικαστική θεραπεία το 1942 στην Βρεττανία (Hill, 1945). Ο Hill ανακάλυψε τα θεραπευτικά οφέλη του σχεδίου και της ζωγραφικής ενώ ανάρρωνε από φυματίωση στο σανατόριο. Έγραψε ότι η αξία της θεραπείας τέχνης έγκειται στο ότι συναρπάζει τελείως το μυαλό και τα δάχτυλα και απελευθερώνει τη δημιουργική ενέργεια του ασθενούς που έχει ανασταλεί και ότι ο ασθενής αναπτύσσει ισχυρή άμυνα. Τεκμηρίωσε τη θεωρία του το 1945 στο βιβλίο του, Art Versus Illness.
Ο Edward Adamson, επέκτεινε το έργο του Adrian Hill (Walker, 1992). και εφάρμοσε την εικαστική θεωρία στα ψυχιατρεία. Άλλοι υποστηρικτές της εικαστικής θεραπείας ήταν οι E. M. Lyddiatt, Michael Edwards, Diana Raphael-Halliday και Rita Simon. Η Βρετανική Ένωση Θεραπευτών Τέχνης ιδρύθηκε το 1964 (Waller, 1991). Στην Αμερική η εικαστική θεραπεία αναπτύχτηκε από τους Margaret Naumburg και Edith Kramer συγχρόνως με τον Hill (Naumburg, 1953), οι Elinor Ulman, Robert "Bob" Ault και Judith Rubin. Το 1969 ιδρύθηκε η American Art Therapy Association (Junge, 2010).
Εικαστική θεραπεία και εφαρμογή στις ασθένειες
Η τέχνη και η δημιουργική διαδικασία μπορούν να συνεισφέρουν στην ίαση πολλών ασθενειών όπως ο καρκίνος και οι καρδιακές παθήσεις μέχρι μια απλή γρίπη. Βοηθά επίσης στην αποκατάσταση των ψυχικών ασθενειών όπως χρόνια κατάθλιψη, διαταραχές άγχους, διπολικές διαταραχές κ.λπ. και μάλιστα σε διαφορετικούς βαθμούς ενώ βοηθά άλλους θεραπευμένους να αποκτούν ζωτικότητα, να έχουν λιγότερες επιπλοκές στον ύπνο και να έχουν μειωμένη ανάγκη για αγχολυτικά και αντικαταθλιπτικά φάρμακα, για παυσίπονα καθώς επίσης να έχουν βραχυχρόνια ανάρρωση στο νοσοκομείο όταν αυτή είναι αναγκαία [24] Μερικές φορές οι άνθρωποι δεν μπορούν να εκφράσουν τον τρόπο που νιώθουν και συχνά μπορεί να είναι δύσκολο να εκφράσουν με λόγο τις εμπειρίες τους. Κατά τη διάρκεια της εικαστικής θεραπείας όμως έχει αποδειχθεί ότι μπορούν να εξερευνηθούν εμπειρίες του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος (Brooke, 1995). Χρήσιμο σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι το γεγονός ότι ανάμεσα σε θεραπευτή και θεραπευόμενο μπορεί να αποφευχθεί η βλεμματική επαφή.
Έχουν διεξαχθεί πολλές μελέτες επίσης σχετικά με τα οφέλη της θεραπείας τέχνης σε ασθενείς με καρκίνο. Η εικαστική θεραπεία έχει αποδειχθεί χρήσιμη για την υποστήριξη των ασθενών κατά τη διάρκεια του στρες, όπως η χημειοθεραπεία (Forzoni et al., 2010).
Η εικαστική θεραπεία μπορεί να αποκαταστήσει τα συναισθήματα που προκαλούνται από τραυματικές εμπειρίες, όπως η ντροπή και ο θυμός (Pifalo, 2007), ενώ η γεροντική άνια, η σχιζοφρένια, οι διατροφικές διαταραχές απαλύνονται και γενικά αυξάνεται η αίσθηση ενδυνάμωσης (Brooke, 1995).
Εικαστικοί θεραπευτές
Οι Εικαστικοί θεραπευτές εργάζονται στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια περίθαλψη υγείας, σε κοινωνικές υπηρεσίες, και στην ειδική εκπαίδευση, σε φιλανθρωπικά ιδρύματα, σε φυλακές, αλλά και σε γηροκομεία . Μάλιστα οι περισσότεροι εικαστικοί θεραπευτές ξεκινούν την καριέρα τους αυτοαπασχολούμενοι . Εργάζονται με άτομα όλων των ηλικιών που βιώνουν ευρύ φάσμα συναισθηματικών καταστάσεων χρησιμοποιώντας ζωγραφική, σχέδιο, γλυπτική, φωτογραφία και ψηφιακή τέχνη.
Παρόλα αυτά, πολλοί θεραπευτές τέχνης αποφεύγουν τις διαγνωστικές δοκιμές και μάλιστα ορισμένοι συγγραφείς (Hogan 1997) αμφισβητούν την εγκυρότητα των θεραπευτών που κάνουν ερμηνευτικές υποθέσεις. Ωστόσο, η πιο πρόσφατη βιβλιογραφία υπογραμμίζει τη χρησιμότητα των τυποποιημένων προσεγγίσεων στο σχεδιασμό θεραπείας και στη λήψη κλινικών αποφάσεων (Hogan 1997).
Οι εικαστικοί θεραπευτές, επειδή δεν ασχολούνται με παραδοσιακή εργασία, δέχονται συχνά ερωτήσεις σχετικά με το επάγγελμά τους όπως:
1. Ασχολείσαι με το να θεραπεύεις καλλιτέχνες;
2. Ο ρόλος σου είναι να συνοδεύεις τους πελάτες ή ασθενείς σου στα μουσεία;
Ερωτήσεις που βεβαίως δεν έχουν καμία σχέση με τη διάρθρωση του επαγγέλματος και δεν ορίζουν τον ρόλο ενός εικαστικού θεραπευτή.
Ένας εικαστικός θεραπευτής χρησιμοποιεί υλικά και τεχνικές όπως ακουαρέλες, παστέλ και άλλα χρώματα, τη ζωγραφική το κολλάζ τη γλυπτική και άλλες τέχνες, ως έναν άλλο τρόπο έκφρασης ενός ανθρώπου όταν οι λέξεις και η ομιλία απλώς δεν είναι αρκετά. Η δημιουργική διάθεση και η δημιουργία εισχωρεί πολύ βαθιά στο υποσυνείδητο με τέτοιο τρόπο που δεν μπορεί να συμβεί με την ομιλία. Οι θεραπευτές τέχνης πρέπει να είναι ευέλικτοι και επινοητικοί. Στις σύγχρονες δομές υγείας και κοινωνικής περίθαλψης, απαιτείται οι θεραπευτές αυτοί να έχουν επίσης επιχειρηματικές δεξιότητες.
Επειδή η Ψυχοθεραπεία και η χαλάρωση οδηγούν στην τόνωση της αυτοπεποίθησης οι εικαστικοί θεραπευτές συνεργάζονται με ψυχιάτρους και ψυχοθεραπευτές και άλλους επαγγελματίες υγείας, όπως καλλιτέχνες, γιατρούς για να αναπτύξουν καινοτόμες προσεγγίσεις στην πρακτική.
Η σταδιοδρομία στην καλλιτεχνική θεραπεία επεκτείνεται επίσης σε άλλους τομείς και η καλλιτεχνική θεραπεία χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στη γενική εκπαίδευση προσχολική, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια.
Μέθοδοι προσέγγισης θεραπευμένου/ασθενή και περιπτώσεις
1. Το πρώτο στάδιο είναι η αξιολόγηση του ασθενή Έστω ότι ζητήθηκε από τον ασθενή να φτιάξει τη σαύρα της Εικόνας . Ζητώντας από τον θεραπευόμενο να φτιάξει την σαύρα της Εικόνας 1. μπορεί ο εικαστικός θεραπευτής να διαπιστώσει αν το άτομο μπορεί:
2. Να ακολουθήσει εντολές.
Αν μπορεί δηλαδή να έχει συνέχεια στις πράξεις του, αν έχει υπομονή, αν μπορεί να συγκρατήσει την υπομονή του, αν μπορεί να υ συνεργάζεται το χέρι και η σκέψη. Μπορεί κανείς να μάθει για το συγκεκριμένο άτομο ποιος είναι και πώς αντιδρά αρχικά.
3. Να εκδηλώσει τα συναισθήματά του.
Ρωτώντας το θεραπευόμενο άτομο πώς αισθάνεται, μπορεί, ας πούμε, να αντλήσουμε πληροφορίες για την κόπωση την απομόνωση, τη μοναξιά και την κατάθλιψη του συγκεκριμένου ατόμου. Όλα αυτά φαίνονται στο παρακάτω το σχέδιο στην Εικόνα 2.
Μέθοδοι προσέγγισης θεραπευμένου/ασθενή και περιπτώσεις
Εικόνα 2.
Υπάρχει μία φιγούρα χωρίς χέρια στην εικόνα που μπορεί να σημαίνει ότι δεν έχει έλεγχο του περιβάλλοντος και δεν μπορεί να αγγίξει τίποτα. Έχει επίσης μία σπείρα μέσα στο κεφάλι που σημαίνει ότι πάντα αλλά πάντα λόγω του άγχους γυρίζει το κεφάλι του θεραπευόμενου.
4. Εσωτερική ενέργεια και κίνητρα.
 |
 |
|
Εικόνα 3&4. |
Μπορεί ο θεραπευτής να καταλάβει από ένα σχέδιο την αντίληψη για τη ζωή του, τους στόχους του και το κατά πόσον υπάρχουν απειλές στο περιβάλλον
5. Διάθεση και πώς επηρεάζεται
Μπορεί ο θεραπευτής να δει θέματα εσωτερικής κατάστασης ενός εξεταζόμενου έφηβου για παράδειγμα.
Ας πούμε όταν ζητήσει την κατασκευή μιας μάσκας Εικόνα 3&4. Τίτλος «Εγώ μέσα μου και εγώ όπως με βλέπουν οι άλλοι». Στην Εικόνα 3 φαίνεται το διαταραγμένο ‘μέσα’ του εφήβου, ο πόνος, ο θυμός, η απέχθεια, η οργή. Στην Εικόνα 4 φαίνεται η αντίληψη του «πως τον βλέπουν οι άλλοι»
6. Τέλος οι θεραπευτικές ιδιότητες της τέχνης είναι αναμφισβήτητες γιατί όταν κάποιος κολλάει ή κάνει papier-mâché ή κολλάει ψηφίδες, όταν κόβει, ράβει, σκίζει, κολλάει είναι τόσο βυθισμένος στην διαδικασία που αποσπάται από τις σκέψεις του. Επίσης αποστασιοποιείται από τη θέση του και γίνεται παρατηρητής των αντιδράσεων και αισθημάτων το. Είναι πολύ πιο εύκολο να ζωγραφίσει κανείς ένα δένδρο στη μέση του κάμπου και να μιλήσει για τη μοναξιά και την κατάθλιψη που αισθάνεται το δέντρο παρά να μιλήσει για την μοναξιά και την κατάθλιψη που αισθάνεται ο ίδιος. Όταν φτιάχνει κανείς κάτι μπορεί να το αποσύρει και να το ξαναμελετήσει πολύ καιρό αργότερα. Θα είναι σε θέση τότε να δει διαφορές στο πώς ήταν και πώς είναι, πώς αισθανόταν και πώς αισθάνεται, τι άλλαξε όλον αυτόν τον καιρό.
Μελέτη περίπτωσης
o Γυναίκα η Ελένη 30 ετών.
o Απεβλήθη από το γυμνάσιο.
o Είναι διπολική, διαβητική, με αναπτυξιακές και μαθησιακές δυσκολίες.
o Τρεις φορές στη φυλακή για κατοχή και χρήση ναρκωτικών, μικροκλοπές, πορνεία.
o Πρόσφατα η Ελένη έχασε τον παππού της που ήταν στην ουσία κηδεμόνας της από την ηλικεία της των 4 ετών και η απώλειά του είναι πολύ μεγάλη απώλεια.
| Στην πρώτη συνεδρία της δόθηκαν τρεις γραμμές σε τρία διαφορετικά χαρτιά για να τις χρησιμοποιήσει σαν βάση για δικά της σχέδια. Στην πρώτη περίπτωση με την κίτρινη γραμμή, έφτιαξε μία κορδέλα, την δεύτερη κόκκινη γραμμή μετέτρεψε σε ένα πρόσωπο και με την την τρίτη πορτοκαλί γραμμή έφτιαξε ένα ιστιοφόρο με τρεις φιγούρες μέσα. |  |
| Όταν της ζητήθηκε να πει μια ιστορία είπε ότι μια φορά και έναν καιρό ήταν ένα κορίτσι που φορούσε μια κορδέλα μέσα σε ένα ιστιοφόρο. ΤΕΛΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. |  |
| Αυτός ο περιορισμένος τρόπος έκφρασης είναι αναμενόμενος λόγω των μαθησιακών και κοινωνικών δυσκολιών της. Είπε όμως ότι το κορίτσι είναι ωραίο και ότι του αρέσει να είναι στο ιστιοφόρο γιατί είναι με τον πατέρα της και τον παππού της. Και μετά άρχισε να διηγείται για τη φωτογραφία που έχει σπίτι της και είναι μαζί με τον μπαμπά της και τον παππού της σε ένα ιστιοφόρο όταν ήταν πολύ μικρή πριν σκοτωθούν η μητέρα και ο πατέρας της σε εκείνο το τραγικό
αυτοκινητιστικό δυστύχημα όταν ήταν 4 χρονών.
|
 |
Στη δεύτερη συνεδρία ο θεραπευτής ζήτησε από την γυναίκα να ζωγραφίσει μια γέφυρα που είναι τόσο ενδεικτική για τις μεταφορικές συνδέσεις μετάβασης αλλαγής ακόμα και για τι υποστήριξη μπορεί να έχει και αισθάνεται ότι την υποστηρίζει. Εικόνα 8.
Ρωτήθηκε από τον θεραπευτή να εξηγήσει την εικόνα και εκείνη είπε ότι βρίσκεται μέσα στην κόκκινη βάρκα μόνη, κάτω από τη γέφυρα και ψαρεύει αλλά φοβάται. Αν προσέξει κανείς τη ζωγραφιά βλέπει ότι τα κύματα είναι πολύ πιο ψηλά από τη βάρκα και ότι υπάρχουν άλλες μεγάλες απειλές τριγύρω, είναι πολύ μικρή η ίδια και τεράστιο το ψάρι που έπιασε που μπορεί να είναι απειλή για εκείνη. Μετά εξηγεί ότι πάνω στην γέφυρα υπάρχουν τυχαίοι άνθρωπο, μια οικογένεια που σπρώχνει το καροτσάκι του μωρού, που αδιαφορούν γι αυτήν. Μετά εξηγεί για τον ήλιο ότι είναι ο παππούς της που είναι στον ουρανό και γι αυτό είναι ευτυχισμένος αλλά κοιτάει κάτω και βλέπει την Ελένη που φοβάται και νοιώθει μοναξιά και φοβάται μήπως η εγγονή του αυτοκτονήσει.
Μετά η Ελένη ρωτήθηκε αν είναι τυχαίο ζωγράφισε 3 δάκρυα στον παππού-ήλιο, τρεις ανθρώπους στη γέφυρα, τρία ψάρια στο νερό και η Ελένη είπε ότι είναι τυχαίο. Στη διάρκεια της συζήτησης όμως φάνηκε ότι η Ελένη εκτός από την κύρια οικογένειά της που απαρτιζόταν από τον παππού τη γιαγιά και εκείνη, είχε τρία παιδιά από τρεις διαφορετικούς άνδρες και βεβαίως της είχε αφαιρεθεί η γονική μέριμνα και η επιμέλεια επειδή έκτισε ποινή φυλάκισης. Από τέτοιες ενδείξεις όπως ο αριθμός 3 ο θεραπευτής μπορεί να βγάλει πολλά χρήσιμα συμπεράσματα.
Βιβλιογραφία
"About Art Therapy". American Art Therapy Association. Received 30 April 2020.
"About Art Therapy". British Association of Art Therapists. Received 3 January 2018.
"Art Therapy". Therapist Directory. 2020-04-30. American Art Therapy Association. 2020-04-12.
"State Advocacy". American Art Therapy Association. Retrieved 30 April 2020.
About Art Therapy" American Art Therapy Association. Received 30 April 2020
Brooke, S. L. (1995). "Art therapy: An approach to working with sexual abuse survivors". The Arts in Psychotherapy, 22 (5): 447–466.
Edwards, David (2004). Art therapy. London: SAGE. ISBN 978-0761947509.
Forzoni, S.; Perez, M., Martignetti, A.; Crispino, S. (2010). "Art therapy with cancer patients during chemotherapy sessions: an analysis of the patients' perception of helpfulness". Palliative & Supportive Care. 8 (1): 41–48. ISSN 1478-9523.
Hill, A. (1945). Art versus illness: A story of art therapy. London: George Allen and Unwin.
Hogan, S. (2001). Healing arts: The history of art therapy. London: Jessica Kingsley. p. 135.
Hogan, S. (2001). Healing Arts: The History of Art Therapy. United Kingdom: Jessica Kingsley Publishers London and Philadelphia. pp. 21, 22. ISBN 1-85302-799-5.
Junge, M. (2010). The modern history of art therapy in the United States. Springfield, IL: Charles C. Thomas. ISBN 978-0-398-07940-6
Naumburg, M. (1953). Psychoneurotic art: Its function in psychotherapy. New York: Grune & Stratton, p. 3.
Pifalo, T. (2007). "Jogging the Cogs: Trauma-Focused Art Therapy and Cognitive Behavioral Therapy with Sexually Abused Children". Art Therapy. 24 (4): 170–175. ISSN 0742-1656.
Stuckey, H. L; Nobel, J. (2010). "The connection between art, healing, and public health: a review of current literature". American Journal of Public Health. 100 (2): 254–263.
Walker, J. (1992). Glossary of Art, Architecture & Design since 1945, 3rd. ed. London, Library Association Publishing
Waller, D. (1991). Becoming a profession: A history of art therapy 1940–82. London: Routledge.