Η πειθαρχία στην τάξη - Συμβουλές προς ναυτιλλόμενους

...Αρχαία ελληνική ιστορία...

Αν πριν από κάμποσα χρόνια (1989-90), όταν ξεκινούσα την καριέρα μου στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση, με ρωτούσε κάποιος ποιο πίστευα ότι θα ήταν το σημαντικότερο πρόβλημα που θα είχα να αντιμετωπίσω, ποτέ μα ποτέ δεν θα του απαντούσα "η πειθαρχία της τάξης". Είχα τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στην ικανότητά μου για διαπροσωπικές σχέσεις, στην γνώση που απόκτησα διαβάζοντας ένα σωρό "ψυχολογίες" και στην υπερβολική αγάπη προς το "λειτούργημα" ΚΑΙ τα παιδιά, ώστε κάτι τέτοιο μου φαινόταν εντελώς αδιανόητο· στην πραγματικότητα ήταν!

Εν τούτοις, την επόμενη κιόλας χρονιά, τα φτερά μου ψαλιδίστηκαν απότομα. Είχα προλάβει να δω μαθητές της Τετάρτης να ανεβαίνουν στα θρανία και να ουρλιάζουν χωρίς να κατεβαίνουν με τίποτα. Είχα αποτύχει να τα μάθω έστω και μια λέξη Αγγλικά (γιατί τα πρώτα τρία χρόνια δούλεψα ως αναπληρωτής με το Proficiency που έχω διδάσκοντας σε -πιλοτικά τότε- δημοτικά). Και τελικά "πέτυχα" να ακούσω κι ένα "άει γ..." από μαθητή της Πέμπτης!!!

Από την άλλη -νέος ων και ευειδής- κατάφερα να με ερωτευτούν τα μισά κοριτσάκια της Έκτης, και να μου δίνουν να συμπληρώνω τα λευκώματά τους. Αυτό βεβαίως δεν βοήθησε καθόλου τα ίδια τα κοριτσάκια να κάτσουν ούτε στιγμή στο θρανίο τους και να ακούσουν τι είχα να τους πω για το μάθημα. (Το χειρότερο βέβαια είναι ότι τώρα που τα κοριτσάκια αυτά μεγάλωσαν, ξέχασαν τον παιδικό τους έρωτα....)

Το επόμενο καλοκαίρι ξεσκόνισα τον Dotrens με το "Παιδαγωγώ και Διδάσκω" του, αλλά και πάλι ήμουν βέβαιος ότι τίποτα δεν είχα κάνει. Ρώτησα όσους παλιούς συναδέλφους βρήκα και ζήτησα τη συμβουλή τους και το μόνο που αποκόμισα ήταν : "Τράβα και κανένα αυτί!". Ήμουν βέβαιος από την μονότονα επαναλαμβανόμενη απάντηση ότι η συμβουλή πρέπει να εμπεριείχε και κάποια δόση αλήθειας, αλλά από την άλλη ντρεπόμουνα να ομολογήσω ότι είχα ήδη στο ενεργητικό μου αρκετά τραβηγμένα αυτιά, φάπες, κλπ!

Η δεύτερη χρονιά ξεκίνησε με τρομερό άγχος. Δεν φτάνει που έκανα αίτηση στη μισή Ελλάδα για να δουλέψω σαν αναπληρωτής, δε φτάνει που πήρα την απόφαση να παντρευτώ κιόλας, με ξανακάλεσαν στο ίδιο σχολείο!

Και ξέρετε πόσο άσχημο είναι να είσαι υποχρεωμένος να συνεργαστείς με συναδέλφους που πέρυσι τους ενοχλούσες κάθε ώρα, γιατί στην τάξη σου γινόταν πανδαιμόνιο; Ή μάλλον το ξέρετε αλλιώς δεν θα διαβάζατε τώρα αυτές τις γραμμές...

Μπήκα λοιπόν και στις τρεις τάξεις (γιατί έκανα πάλι Αγγλικά) με τις καλύτερες προθέσεις και όλος χαμόγελο. Χάιδεψα όσο το δυνατόν περισσότερα κεφαλάκια, συγκινήθηκα με την παιδική αφέλεια, συμμετείχα στις παιδικές ζαβολιές και τα παιχνίδια. Και τι κατάφερα: Τα ίδια και χειρότερα! Τώρα πια σηκώνονταν από το θρανίο τους και έβγαιναν στην αυλή όποτε τους κάπνιζε. (Ιδίως τα μεγαλύτερα) Αν κατάφερνα να τα συγκρατήσω για κανένα τέταρτο στη θέση τους, μου φαινόταν σαν θαύμα. Θυμάμαι μια χαρακτηριστική σκηνή όπου δυο "παλικαράδες" μάλωναν στα πίσω θρανία, η τάξη παραληρούσε κι εγώ ούρλιαζα "σκασμός!"

Η δεύτερη χρονιά ήταν κόλαση. Η τρίτη πήρε να καλυτερεύει. Όχι όμως τόσο ώστε να μην σκεφτώ να κάνω αίτηση σε έναν τραπεζικό διαγωνισμό. Κάθε καλοκαίρι φανταζόμουν την επόμενη χρονιά και με έπιανε δέος.

Η τέταρτη χρονιά ήταν σ' ένα ορεινό μονοθέσιο με 12 παιδάκια. Με είχαν προειδοποιήσει: Σε στέλνουμε εκεί -ήταν ήδη μέσα Οκτωβρίου- γιατί οι δύο προηγούμενες δασκάλες δεν άντεξαν και παραιτήθηκαν. (Η μία εκ των δύο κλαίγοντας γοερά). Πανικός!!! Εγώ δεν είχα διδάξει άλλο τίποτα εκτός από Αγγλικά. Στο σχολείο υπήρχαν μαθητές ΟΛΩΝ των τάξεων. Η γυναίκα μου κόντευε να γεννήσει και ήταν άνεργη. Είχα λοιπόν δύο επιλογές: ή θα παρουσιαζόμουν στο σχολείο ή ...θα παρουσιαζόμουν στο σχολείο. Διάλεξα κι εγώ να παρουσιαστώ στο σχολείο!

Έπιασα έναν παλιό συνάδελφο, τον ρώτησα πώς να κάνω τα μαθήματα, τι γίνεται με τις σιωπηρές εργασίες των μονοθεσίων, πώς διδάσκονται τα μαθηματικά της Έκτης κι ότι άλλο μου κατέβαινε. Επειδή δουλεύαμε μαζί τα προηγούμενα χρόνια ΔΕΝ τον ρώτησα ασφαλώς τίποτα για την πειθαρχία. (Θα κούναγε το κεφάλι του συγκαταβατικά και θα με παρατούσε...) Το είχα πάρει απόφαση. Δεν έκανα για δάσκαλος! Αφού ήπιαμε κάμποσες μπύρες, συγκινήθηκε που τον εμπιστεύτηκα και τον συμβουλεύτηκα, συγκινήθηκα που συγκινήθηκε, στο τέλος ήρθε η αποκάλυψη: "Ένα πράγμα να έχεις στο μυαλό σου. Κοίτα να μάθεις τα παιδιά γράμματα!!!". Κάτι οι μπύρες, κάτι το άγχος, κάτι όλα μαζί, η κουβέντα τυπώθηκε βαθιά μέσα μου.

Πήγα στο χωριό. Ξέρετε πώς είναι... Στην αρχή κάθονται όλα προσοχή. Από την τρίτη μέρα και μετά αρχίζει το πατιρντί. Τό 'ξερα και το περίμενα στωικά. Εντούτοις με την συμβουλή του συναδέλφου στο μυαλό, άρχισα να κάθομαι όλο το απόγευμα και να ετοιμάζω ασκήσεις. Τα παιδιά ήταν πολύ πίσω. Ξεκίνησα από αφαιρέσεις και προσθέσεις ακόμα και στα μεγάλα. Έκανα ειδικό πλάνο για το καθένα ξεχωριστά για να δω που βρίσκονται. Ξεκινάγαμε μάθημα και μέχρι την μιάμιση δεν είχα προλάβει να τελειώσω τίποτα.

Και ξαφνικά, πανευτυχής, διαπιστώνω ότι είναι Χριστούγεννα!!!

Πιάνω τον εαυτό μου να γράφει στον πίνακα επί ΔΕΚΑ λεπτά με την ΠΛΑΤΗ ΓΥΡΙΣΜΕΝΗ και κάτω να επικρατεί νεκρική σιωπή! Τι διάβολο είχε γίνει; Πώς τα κατάφερα; Αυτά λοιπόν ήταν τα θηρία που έδιωξαν τις δυο προηγούμενες δασκάλες;

Τι άλλαξε σε μένα από τότε, ώστε φέτος, μετά από πολλά χρόνια υπηρεσίας, να έχω το ζωηρότερο παιδί του σχολείου στην τάξη μου, ένα πλάσμα που στο διάλειμμα κοντεύει να σκοτώσει τα άλλα, και μέσα στην τάξη να έχει τόσο υποδειγματική συμπεριφορά που να ξεχνώ ότι καν υπάρχει;

Ο ...εικοσάλογος της σχολικής πειθαρχίας

Ας αφήσουμε λοιπόν τα αστεία και να εξετάσουμε το ζήτημα σοβαρότερα:

1ον. ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΟΛΟΙ ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ. Αλλά αυτό το ξέρετε κιόλας έτσι δεν είναι; Μερικοί άνθρωποι είναι φτιαγμένοι για να επιβάλλονται. Μπορούν να μπουν σε μια τάξη και να μην ακούγεται "κιχ", χωρίς να καταβάλουν καμιά προσπάθεια. Ασφαλώς δεν είστε απ' αυτούς για να διαβάζετε αυτό το κείμενο. Αυτοί είναι συνήθως πρόεδροι σε συλλόγους, ανεβαίνουν στο βήμα και λένε αυτό που θέλουν ευθαρσώς, χτυπάνε το χέρι στο τραπέζι όταν πρέπει... Τυχεροί άνθρωποι... Μη χάνετε όμως το κουράγιο σας. Ούτε κι εγώ ανήκω σ' αυτούς....

2ον. Αν είναι η πρώτη χρονιά που δουλεύετε, καλά να πάθετε. Νομίζατε ότι οι εξετάσεις του ΑΣΕΠ θα σας κάνουν αυτοδίκαια και επιτυχημένους δασκάλους; (Η εμπειρία είναι το βασικότερο όπλο. Αυτό διδάσκει η ...εμπειρία!). Του χρόνου τα πράγματα θα είναι σαφώς καλύτερα.

3ον: Αν διαβάζετε αυτές τις γραμμές στο χρονικό διάστημα από 1ης Οκτωβρίου μέχρι 20ή Ιουνίου, απλά τυπώστε τις και ξαναδιαβάστε τις το καλοκαίρι. Το παιχνίδι χάθηκε για φέτος. Υπομονή, μια χρονιά είναι, θα περάσει.

4ον. Όταν μπαίνετε για πρώτη φορά στην αίθουσα ξεκαθαρίστε τους ρόλους:

- Είστε ο δάσκαλος ή η δασκάλα τους κι αυτοί είναι οι μαθητές σας. Η δουλειά σας είναι να τους κάνετε μάθημα και η δικιά τους είναι να μάθουν το μάθημά τους.

- Μη φοβηθείτε να προσποιηθείτε τον/την άγριο/α. Χτυπήστε μια - δυο φορές το χέρι στην έδρα, στην ΠΡΩΤΗ διασάλευση της τάξης.

- Μην αφήνετε κανένα να σηκωθεί από το θρανίο του χωρίς άδεια, ούτε καν για να ξύσει το μολύβι του. Κοιτάξτε τα στα μάτια. Εξ άλλου δεν είναι παρά παιδιά. Αναρωτιούνται κι αυτά μέχρι που μπορείτε να το τραβήξετε και ΘΑ προσπαθήσουν να δοκιμάσουν τα όριά σας.

- Προσέξτε αυτό: Μπορεί στην πραγματικότητα να μην σας ενοχλεί που θα μιλήσουν με το διπλανό τους, ή που θα σηκωθούν μια στιγμή. Όμως τις πρώτες μέρες, αυτό πρέπει να τους το κόψετε και να 'χετε το νου σας να ΠΡΟΣΠΟΙΗΘΕΙΤΕ πως θυμώνετε, όταν συμβεί κάτι τέτοιο.

- Μείνετε σε συνεχή εγρήγορση τις δύο τρεις πρώτες-μέρες.

- Ορίστε τους κανόνες. Τότε θα σηκωνόμαστε, έτσι θα μιλάμε, έτσι θα ζητάμε την άδεια να πάμε στο μπάνιο.

- Δεν θα αφήνετε να βγαίνουν για τουαλέτα παρά μόνο αν βλέπετε ότι είναι έτοιμα να κατουρηθούν. Ένα ξερό "όχι τώρα, στο διάλειμμα", αρκεί. Παρατηρήστε ότι η "συχνουρία" φθίνει γεωμετρικά την πρώτη εβδομάδα.

Μην νομίζετε πως έτσι θα πάει η χρονιά. Ούτε έχω καμιά σχέση με στρατιωτικούς. Θα έχετε την ευκαιρία να παίξετε μαζί τους όσο θέλετε το επόμενο διάστημα. ΜΙΛΑΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΜΕΡΑ ΤΩΡΑ - ΠΡΙΝ ΑΚΟΜΑ ΜΟΙΡΑΣΤΟΥΝ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ!.

5ον Πηγαίνετε για μάθημα προετοιμασμένοι. Ανοίξτε και κανένα περιοδικό "εκλαϊκευμένης επιστήμης" δεν βλάπτει.

6ον Ξεκαθαρίστε μέσα σας, μια για πάντα, ότι εσείς και τα παιδιά δεν μπορεί ΠΟΤΕ να είστε φίλοι. Αν ήταν έτσι θα σας φώναζαν Γιώργο ή Ειρήνη κι όχι "κύριο" και "κυρία". Τα παιδιά έχουν ήδη φίλους. Αγαπήστε τα σαν να ήταν δικά σας. Κάντε παραλληλισμούς με τα ανίψια ή τα ξαδέρφια σας. Μαλώστε τα ήρεμα, όχι άγρια. Δείξτε ότι τιμωρείτε τη συμπεριφορά τους, όχι τα ίδια.

7ον Αποκτήστε δικά σας παιδιά. Μόνο η εμπειρία του γονιού σε βελτιώνει ως δάσκαλο... Από τότε που ο γιος μου πήγε σχολείο, ξέρω πια πόσες ακριβώς εργασίες να βάλω στον "καλό" και πόσες στον "κακό" μαθητή. Ξέρω πώς αισθάνονται τα παιδιά γιατί βλέπω πως λειτουργούν τα δικά μου στο σπίτι. (Η συμβουλή αυτή δεν ισχύει αν είστε... ανύπαντροι).

8ον. Ποτέ μην υψώνετε τη φωνή σας στην τάξη. Όσο δυνατά και να φωνάξετε αυτά πάντα μπορούν να φωνάξουν δυνατότερα. Μιλήστε χαμηλόφωνα, χωρίς κορώνες και εξάρσεις στη φωνή. (Υψώστε την μόνο όταν το απαιτεί η διδασκαλία, γιατί αλλιώς μπορεί να ...κοιμηθούν). Αν χρειαστεί να φωνάξετε για να επιβάλετε την τάξη, μην το κάνετε παραπάνω από μια φορά σε κάθε διδακτική ώρα ή τρεις -το πολύ- τέσσερις φορές την ημέρα.

9ον. Δώστε θάρρος στον "αδύνατο" μαθητή, που συνήθως κάνει και φασαρία. Μην ντραπείτε να πείτε στην τάξη πόσο εντυπωσιασμένοι είστε από την απόδοσή του αφού τον περιμένατε αλλιώς με βάση τους βαθμούς της περασμένης χρονιάς. Παρακινήστε την τάξη να περιμένει περισσότερα από αυτόν. Μην βαριέστε να τον περιμένετε μέχρι να απαντήσει. Βοηθήστε τον να το κάνει όσο πιο συχνά γίνεται. π.χ :

-"Πες μας Γιάννη με τι έπαιζε η Μαρίνα; (Πρέπει να απαντήσει "με τις κούκλες της")

- Μούγκα ο Γιάννης!

- Το γράφει στη σελίδα 5 πάνω - πάνω. Για διάβασέ το από μέσα σου...

- Τα άλλα παιδιά σηκώνουν το χέρι τους, φωνάζουν "κύριε, κύριε". Πέστε τους ότι περιμένετε να το πει ο Γιάννης. Και να κατεβάσουν τα χέρια τους. Εξηγήστε τους ότι έτσι τον αγχώνουν κι ότι δεν θα ήθελαν κι αυτοί να βρίσκονται στη θέση του.

- Παρά ταύτα αυτός σωπαίνει. Ίσως να μη βρίσκει το κείμενο, ίσως να μην ξέρει να διαβάζει γρήγορα και γι' αυτό αργεί. Πάτε πάνω από το θρανίο του και του το δείχνετε. Αν δεν το πει και πάλι τον βοηθάτε:

-"Έπαιζε με τις κου..."

Στο τέλος το λέει: "...κλες της"

- Μπράβο Γιάννη! Είδες που όταν προσπαθείς τα καταφέρνεις!

Και πάλι. Και πάλι. Και πάλι. Και πάλι.

10ον. Κόψτε τα φτερά των "εξυπνάκηδων" που πετάγονται και δεν αφήνουν τους άλλους να μιλήσουν. "Προσβάλετέ" τους και δηλώστε τους ότι δεν σας βοηθάνε μ' αυτό που κάνουν. Κάντε τους καμιά δύσκολη ερώτηση ώστε να τα βρίσκουν πού και πού σκούρα. Βάλτε τους ασκήσεις εκτός βιβλίου που οι "μαμάδες" δεν έχουν την δυνατότητα να βρουν στο εμπόριο.

11ον Δώστε τους δουλειά να κάνουν. Αν είναι απασχολημένα δεν θα κάνουν φασαρία. Μην αφήνετε περιθώρια "νεκρού" χρόνου, όταν διορθώνετε γραπτά. Διορθώστε τις ορθογραφίες την ώρα που αυτά διαβάζουν το προηγούμενο μάθημα.

Να ένα ωραίο κόλπο:

Αφού γράψουν την ορθογραφία της προηγούμενης μέρας, σας φέρνουν τα τετράδια στην έδρα και κάθονται στις θέσεις τους.

Τους λέτε να ανοίξουν τα βιβλία τους και χωρίζετε το προηγούμενο μάθημα σε κομμάτια των 8-12 γραμμών, ανάλογα με την τάξη και τον αριθμό των παιδιών. Καθορίζετε έναν μαθητή που θα αρχίζει να διαβάζει, και μόλις τελειώσει το κομμάτι του συνεχίζει ο επόμενος. Τους εξηγείτε ότι επειδή θέλετε να ακούτε πώς διαβάζουν πρέπει να κάνουν ησυχία, γιατί παράλληλα θα διορθώνετε τα τετράδιά τους. Μόλις τελειώσει το μάθημα, αρχίζουν πάλι από την αρχή.

Με τον τρόπο αυτό, δεν είστε υποχρεωμένοι να παρακολουθείτε συνέχεια που βρίσκονται, ούτε να λέτε "ο επόμενος κι ο επόμενος". Κάπου - κάπου διορθώνετε κανένα λαθάκι αναγνωστικό, ή βάζετε κάποιον να ξαναδιαβάσει το κομμάτι του γιατί -τάχα- δεν μπορέσατε να τον παρακολουθήσετε. Έτσι δίνεται η εντύπωση ότι τα παρακολουθείτε συνεχώς και έχετε την άνεση να διορθώσετε τις ορθογραφίες.

12ον Ρίξτε τα στο φιλότιμο. Προσποιηθείτε τον/την λυπημένο/η. Πέστε τους ότι είναι η καλύτερη τάξη, τα καλύτερα παιδιά. Πόσο περήφανοι είστε που είναι μαθητές τους. Πέστε τους ότι έχουν προοπτική, ότι μπορούν να γίνουν ότι θελήσουν. (Μήπως δεν είναι αλήθεια;) Ζητήστε τους να μην σας εκθέτουν στους συναδέλφους και τους μαθητές των άλλων τάξεων.

13ον Μη φοβάστε να πείτε "δεν ξέρω". Τα παιδιά το εκτιμούν. Σεβαστείτε τις απόψεις τους. Μην τα κοροϊδεύετε.

14ον Μην λέτε εκφράσεις του τύπου "Μπράβο μεγάλε", "δε λέει", "καλό ε;" κτλ. Δεν είστε συνομήλικοι μ' αυτά και τα παιδιά δεν περιμένουν τέτοια συμπεριφορά. Άκουσα συνάδελφο να αποκαλεί τους μαθητές του "βλάκες" και "καθυστερημένα". Το "έπαιζε" άνετος και τους έλεγε να μη λένε "μαλ..κίες"! Περιττό να πούμε ότι όχι μόνο δεν τα έμαθε τίποτα, αλλά έχασε και το τελευταίο ίχνος σεβασμού που ήταν δυνατόν να εμπνεύσει! Κρατήστε την απόσταση και μειώστε την μόνο με δική σας επιλογή. Γνωρίστε τους δικούς τους, ρωτήστε τα για το κοινωνικό τους περιβάλλον. Μάθετε τις ιδιαιτερότητές τους και τις οικογενειακές τους συνθήκες.

15ον Διδάξτε τα στάσεις ζωής, κι όχι μόνο ξερή γνώση. Στηρίξτε τα στις προσβολές της τηλεόρασης και την απροκάλυπτη βία των ειδήσεων. Εκλογικεύστε συμπεριφορές και πρότυπα και παρηγορήστε τα στις δύσκολες στιγμές τους. Περιγράψτε τους έναν κόσμο αισιόδοξο, στον οποίο οι αστυνομικοί είναι καλοί κι όχι μπάτσοι, ο πρωθυπουργός προσπαθεί για το καλό της χώρας και οι παπάδες για τη σωτηρία της ψυχής. Μπορεί να μην είναι αλήθεια όλα αυτά, αλλά αφήστε τα να το ανακαλύψουν μόνα τους. Μην ξεχνάτε ότι μέχρι τα 12 χρόνια, σύμφωνα με τον Πιαζέ, δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα η ανάπτυξη του ψυχικού τους κόσμου.

Βέβαια οι στάσεις ζωής που θα διδάξουμε πρέπει να συνάδουν με τα καθιερωμένα "πρότυπα". Μην ξεχνάτε ότι η πολιτεία στηρίζεται σε μας για να εδραιώσει και να διαιωνίσει την "καθεστηκυία" τάξη. Αν διαφωνείτε με την κοινωνική δομή, αν είστε αναρχικοί, ή πολύ "ριζοσπάστες", κρατείστε τις απόψεις σας για τον εαυτό σας και για τις συνεδριάσεις του συλλόγου των δασκάλων. Δεν χρωστάνε τίποτα τα παιδάκια να τα κάνετε να μισήσουν την κοινωνία! Αυτό δε σημαίνει ασφαλώς ότι η πολιτική μας άποψη και δράση πρέπει να ξεκοπεί από τη εκπαιδευτική διαδικασία. Δεν είναι και δυνατόν άλλωστε. Απλά, ας αποφεύγουμε τις ακραίες δηλώσεις και δράσεις...

16ον Αισθανθείτε σίγουροι για τον εαυτό σας. Το επάγγελμά μας δεν απαιτεί τόσο περίσσευμα γνώσης όσο περίσσευμα καρδιάς. Δεν είναι δύσκολο, το "δασκαλίκι" είναι κάτι που είναι ενσωματωμένο σε κάθε άνθρωπο, απλώς πρέπει να καλλιεργηθεί. Σκεφτείτε: Μήπως ήταν δάσκαλοι οι γονείς σας; (αν και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να... ήταν)

17ον Πείστε τον εαυτό σας ότι επιτελείτε υψηλό λειτούργημα. Δεν θα σας πω εγώ τους λόγους, έπρεπε να το είχαμε μάθει στη σχολή αυτό. Αν νομίζετε ότι δεν έπρεπε να υπάρχουν σχολεία, ή ότι τα σχολεία είναι καταναγκαστικά ιδρύματα, καλύτερα να τα παρατήσετε. Είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο πρέπει να το κάνετε. Σε διαφορετική περίπτωση να είστε βέβαιοι ότι όλα θα πάνε καλά.

18ον. Τα λεφτά είναι λίγα. Αυτό είναι γνωστό. Βγείτε λοιπόν στο δρόμο και φωνάξτε. Όμως μην χαραμίζετε το απόγευμά σας σε άλλες δραστηριότητες πιο επικερδείς. Προετοιμαστείτε για την αυριανή μέρα στην τάξη ακόμα κι αν δεν μας πληρώνουν γι' αυτό. Αυτό δεν θα γίνεται συνέχεια. Μετά τον πέμπτο - έκτο χρόνο, θα προετοιμάζεστε όσο κι εγώ: καθόλου. Αυτό πάντως δε σημαίνει ότι θα σταματήσετε να γράφετε ασκήσεις, επαναληπτικά, φωτοτυπίες (αν κι αυτές καλό θα ήταν να λείπουν).

19ον Αν είστε εκπαιδευτικός της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τότε τα πράγματα είναι μάλλον διαφορετικά. Εκεί οι έφηβοι σίγουρα έχουν διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης, άλλη συμπεριφορά. Πιστεύω πάντως ότι σε γενικές γραμμές, θα πρέπει να ισχύουν τα ίδια. Κάθε άνθρωπος εκτιμάει την σοβαρότητα, το ήθος και την εμμονή σε αρχές. Κάθε άνθρωπος σέβεται αυτόν που έχει ξεκαθαρισμένες απόψεις για το ρόλο και τους στόχους του.

20ον Μην νομίσετε ότι όλα αυτά που διαβάσατε θα σας βοηθήσουν και πολύ. Είναι κοινοτυπίες, πράγματα χιλιοειπωμένα και εν πολλοίς αυτονόητα. Μόνοι σας θα βρείτε την διέξοδο στο πιεστικό πρόβλημα της διατήρησης της πειθαρχίας της τάξης, που είναι και το μόνο που θα σας ανάγκαζε να διαβάσετε αυτές τις γραμμές. Εγώ το μόνο που προσπάθησα να κάνω ήταν να καταθέσω την εμπειρία μου γιατί βλέπω πολλούς νέους συναδέλφους να ταλαιπωρούνται και να πελαγοδρομούν, όπως έκανα κι εγώ τα πρώτα χρόνια.

Κι ίσως κι εγώ τότε να είχα την ανάγκη να μου πουν ότι δεν ήμουν ο μόνος, κι ότι όλα αυτά είναι παρά μια παροδική φάση -μάλλον απαραίτητη- στο δύσκολο έργο που κάνουμε... Γιατί ο σωστός Δάσκαλος, μόνο μέσα από το καμίνι της τάξης μπορεί να αναδυθεί. Και το καμίνι ψήνει... Δυστυχώς...