Η Πάπισσα Ιωάννα

Μεσαιωνική Μελέτη, υπό Ε.Δ. Ροΐδου, 1866

Απόδοση στη Νεοελληνική: Διον. Κ. Παρούτσας

Σε παράλληλη παράθεση, με ερμηνεία των αρχικών σχολίων, προσθήκη νέων με διαδικτυακές συνδέσεις και επεξηγήσεις

2024

Εισαγωγικά

Κατ’ αρχάς πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο υπότιτλος αυτού του έργου είναι ελαφρώς παραπλανητικός. Δεν πρόκειται για σκόπιμη λογοτεχνική απόδοσή του. Οι εύπιστοι επισκέπτες τις σελίδας μου θα βρουν εδώ δωρεάν και σε μορφή απλού κειμένου την Πάπισσα Ιωάννα την οποία ελπίζω να μπουν στον πειρασμό να την διαβάσουν από το πρωτότυπο. Βέβαια, προκειμένου να γίνει κατανοητή από το ευρύ κοινό, θα έπρεπε να εξηγήσω περίπου το 60% των λέξεων και του ύφους σε υποσημειώσεις ή σε «λινκ», στα οποία ο διαδικτυακός αναγνώστης θα έπρεπε να κάνει συνεχώς "κλικ". Προκειμένου να το αποφύγω αυτό, θεώρησα προτιμότερο να αποδώσω όλο το κείμενο σε ρέουσα μορφή με αποτέλεσμα όποιος θέλει να μπορεί να διαβάζει ολόκληρα αποσπάσματα χωρίς δυσκολία. Μην το δείτε όμως ως μετάφραση. Δείτε το ως μια τεράστια ερμηνευτική παραπομπή.

Κάνω αυτή τη διευκρίνηση, διότι εάν εμφανιζόταν από  κάπου ο Εμμανουήλ Ροΐδης, θα βούταγε την ξερή κολοκύθα που είχε για να χτυπάει τα κεφάλια των αναγνωστών του, προκειμένου να μην αποκοιμούνται, και θα μου τη σβούριζε κατακέφαλα! Και αυτό γιατί σε επιστολή του προς τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη έγραφε:

«…Γνωρίζετε καλώς ότι, μολονότι γράφων εις την λεγομένην καθαρεύουσαν, είμαι θερμός υποστηρικτής της δημώδους, εντούτοις έχω πλέον καταλήξη εις το συμπέρασμα ότι η μετάφρασις κειμένων εντός της ιδίας γλώσσης κρύπτει πολλούς κινδύνους… Εσχάτως επληροφορήθην ότι επροτάθη εις τον Μιχαλόπουλον να την εκδώση (ΣτΜ: την Πάπισσα) μεταγλωττισμένην εις την κοινήν γλώσσαν, οπότε επείσθην ότι, εάν συναινέσω εις τοιούτον συρμόν ή μάλλον διασυρμόν, δεν θα είμαι ικανός να αναγνωρίσω τον εαυτόν μου εις την νέαν γραφήν».

Επίσης κάνω την διευκρίνηση διότι πιστεύω πως ένας αφορισμός της Πάπισσας είναι αρκετός, δεν χρειάζομαι άλλον από όσους αναίνονται τις ενδογλωσσικές μεταφράσεις.

Ωστόσο, ο Ροΐδης ήταν ο μόνος Έλληνας συγγραφέας του 19ου αιώνα που κατάφερε να γίνει γνωστός στο εξωτερικό και η Πάπισσα μεταφράστηκε στα Αγγλικά, τα Γαλλικά, τα Γερμανικά, τα Ιταλικά, τα Ρωσικά και τα Δανικά. Ιδιαίτερα μάλιστα στην Αγγλία κάποιοι μεταφραστές έκαναν καριέρα στην πλάτη του, καθώς το όνομά του το ανέφεραν με κυριολεκτικά... ψιλά γράμματα. Οπότε στις περιπτώσεις αυτές, είναι σίγουρο ότι και πάλι δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει τον εαυτό του στο τελικό αποτέλεσμα, καθώς δεν υπάρχει… καθαρεύουσα Ρωσική.

Ο κύριος λόγος που τόλμησα το εγχείρημα είναι ότι ως εκπαιδευτικός, ως συγγραφέας και σαν συντηρητικός άνθρωπος, θεωρώ ανοσιούργημα να χάνεται ένα αριστούργημα της λογοτεχνίας μας με το πέρασμα του χρόνου, εξαιτίας της κοινωνικής ή γλωσσικής του απόστασης ή του συρμού, από τον οποίο αν δεν απομακρυνθούμε θα μας παρασύρει, όπως στο μετρό.

Την αξία του έργου δεν θα την αναλύσω εδώ, πρώτον γιατί έχει διαπιστωθεί απ’ όλους στα 150 χρόνια που πέρασαν από την εποχή που γράφτηκε, δεύτερον γιατί είναι τόσα πολλά που πρέπει να γραφτούν και δεν ξέρω από πού να αρχίσω, και τρίτον γιατί βαριέμαι να λέω τα ίδια. Ωστόσο σας υπόσχομαι  πως αν μπείτε στον κόπο να ξεκινήσετε το διάβασμα θα υπάρξουν στιγμές που θα γελάσετε, κυριολεκτικά, μέχρι δακρύων! Θα νιώσετε αυτή την άφατη αγαλλίαση που μόνο η επαφή με την σπουδαία λογοτεχνία μπορεί να παρέχει και δεν θα σταματήσετε πριν τελειώσετε. Επιμένω πάντως να το κάνετε από το πρωτότυπο.

Ο Ροΐδης ήταν μορφωμένος σε απίστευτο σημείο. Έχει εκατοντάδες αναφορές σε αποσπάσματα και ρήσεις που ανακαλούσε από μνήμης τόσο από τον Όμηρο, όσο και από τους τραγικούς ποιητές, αλλά και από τους Λατίνους, τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Γάλλους συγγραφείς που είχε διαβάσει.  Για να γίνουν αυτά κατανοητά από εμάς τους αδαείς, μπήκα στον κόπο να εντοπίσω πού βρίσκονται ΟΛΑ τα αναφερόμενα χωρία και να δώσω σε μετάφραση ένα μεγαλύτερο κομμάτι του αρχικού κειμένου που τα περιείχε, παρέχοντας ταυτόχρονα και την διαδικτυακή διεύθυνση που τα εντόπισα. Έτσι, όποιος θέλει, θα μπορέσει να τα κατεβάσει και να τα διαβάσει μόνος του. Προσπάθησα οι πηγές να είναι επίσημες: περιοδικά, πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και τα πρωτότυπα ψηφιοποιημένα κείμενα, ιδίως των μεσαιωνικών μελετών. Γνωρίζοντας Αγγλικά, Ιταλικά, κάποια λίγα Λατινικά και Γαλλικά από το Λύκειο, με πολλή προσπάθεια, ακόμη περισσότερη διαίσθηση και «τῇ βοηθείᾳ» του μεταφραστή της Google, δοκίμασα να αποδώσω τα αρχικά κείμενα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, (αν επρόκειτο για ποιήματα) διατηρώντας όσο πιο πιστά γινόταν τη σειρά των λέξεων. Αυτή είναι και η μοναδική λογοτεχνική μου αξίωση στην προσπάθεια αυτή: στα σχόλια!

Στο κυρίως κείμενο προσπάθησα μόνο να διατηρήσω το σατιρικό ύφος και τα λεκτικά υπονοούμενα όσο γινόταν. Ωστόσο στις περιπτώσεις που το έκρινα αδύνατο, θεώρησα σκόπιμο να εξηγήσω το αστείο σε παραπομπή, κάτι που όπως καταλαβαίνετε το καταστρέφει εκ προοιμίου. Αλλά, πώς αλλιώς να δώσεις σε κάποιον που δεν έχει διαβάσει τον Ηρόδοτο να καταλάβει, ότι «οι τραγικοί έρωτες των γυναικών στην Αίγυπτο» δεν ήταν δακρύβρεχτες ιστορίες αγάπης, αλλά κυριολεκτικά… τραγικές (εκ του τράγος) συνευρέσεις; Έτσι, εξηγώντας το κάθε τι που θεώρησα ότι ο σύγχρονος, μη φιλόλογος και μη φιλολογίζων, κάτω των 40 ετών αναγνώστης δεν θα μπορούσε να κατανοήσει, έφτασα αισίως στα 511 σχόλια, επιπλέον των 150 παραπομπών που είχε αρχικά ο Ροΐδης.  Ευτυχώς που δεν θα πρέπει να το τυπώσω!

Μην εξανίστασθε όσοι διαπιστώσετε ότι τα σχόλια περιέχουν δεκάδες κουκουβάγιες, πακεταρισμένες και έτοιμες για αποστολή στην Αθήνα! Πολλοί διαδικτυακοί αναγνώστες δεν έχουν δει ποτέ κουκουβάγια και όλοι εμείς που μόλις σπάσαμε τα δεσμά του πλατωνικού σπηλαίου, γυρίσαμε το σβέρκο και είδαμε την φωτιά,  τους καραγκιοζοπαίχτες και τα είδωλα, καλά θα κάναμε να το πούμε και στους διπλανούς μας, πριν πάρουμε το δρόμο για την έξοδο της σπηλιάς, όπου θα συναντήσουμε αληθινά άλογα - και τότε δεν υπάρχει περίπτωση να γυρίσουμε πάλι πίσω, χαμένοι στις νεφέλες της οίησής μας.

Μορφολογικά, απέφυγα τις μετοχές μετατρέποντάς τες σε ρήματα, μικραίνοντας ταυτόχρονα τις ιδιαίτερα μακροπερίοδες φράσεις του αρχικού κειμένου, προσθέτοντας πολλές τελείες και μεταφέροντας στην ενεργητική φωνή αρκετά παθητικά ρήματα. Επίσης χώρισα σε μικρότερες παραγράφους τις τεράστιες αρχικές, κυρίως για να διαβάζονται ευκολότερα στις ηλεκτρονικές συσκευές

Επειδή όλοι γνωρίζουμε ότι το διάβασμα στην οθόνη δεν έχει καμία σχέση με το διάβασμα από βιβλίο, θα σας πρότεινα, στην περίπτωση που φτάσατε εδώ με το κινητό σας τηλέφωνο, πρώτον να φορέσετε τα γυαλιά σας και δεύτερον να το γυρίσετε στο πλάι, ώστε να χωράνε περισσότερες λέξεις ανά στήλη. Το καλύτερο θα ήταν να το κάνετε από τάμπλετ, φορητό ή επιτραπέζιο υπολογιστή, καθώς σε μεγαλύτερη οθόνη θα έχετε άμεση πρόσβαση στα σχόλια, πατώντας τους αριθμούς μέσα στις αγκύλες. Αν ξεκινήσετε την ανάγνωση από το πρωτότυπο, και δεν καταλαβαίνετε κάτι, πατήστε στη φράση και στη δεξιά στήλη θα τονιστεί με διαφορετικό χρώμα το αντίστοιχο χωρίο. Τα εξελληνισμένα ονόματα των ξένων διανοούμενων που χρησιμοποιεί ο Ροΐδης ως πηγές ή αναφορές, τα εντόπισα, τα… αποκωδικοποίησα και πρόσθεσα κάποια εγκυκλοπαιδικά στοιχεία ώστε να ξέρουμε για ποιους πρόκειται. Σας διαβεβαιώνω ότι περισσότερο χρόνο μου πήρε να βρω ότι ο Βιτικίνδος ήταν ο βασιλιάς των Σαξόνων Widukind,  παρά η ίδια η «ενδογλωσσική μεταγλώττιση» του αρχικού κειμένου.

Για όποιον προτιμά έναν... κλασικότερο τρόπο ανάγνωσης, όλο το κείμενο, η νεοελληνική απόδοσή του και τα σχόλια υπάρχουν επίσης και στο ακόλουθο pdf:  "Η πάπισσα Ιωάννα.pdf"

Επαναλαμβάνω ότι θα ήταν ευχής έργο να διαβάζατε όλο το μυθιστόρημα από το πρωτότυπο. Όχι ότι θα σήμαινε κάτι, απλά με τον τρόπο αυτό δεν θα εντοπίσετε τις δικές μου αστοχίες.

Προσοχή: Το αρχικό κείμενο έχει αρκετά ορθογραφικά λάθη, ιδιαίτερα στον τονισμό. Αυτό οφείλεται στην οπτική αναγνώριση χαρακτήρων, από το τυπωμένο βιβλίο, και τα ίδια λάθη υπάρχουν σε όλες τις διαδικτυακές εκδόσεις που εντόπισα το βιβλίο. Διόρθωσα όσα μπόρεσα, αλλά σίγουρα πολλά μου ξέφυγαν. Μακάρι να μπορούσα να το πληκτρολογήσω εξ αρχής, αλλά θα ήθελα τουλάχιστον ένα εξάμηνο και πραγματικά είναι αδύνατο να θυμηθώ πώς πληκτρολογείται το ᾧ.

Καλή απόλαυση και γόνιμη σκέψη!