Εθνοκεντρισμός (ετυμ. "έθνος" + "κέντρο") είναι η χρήση της ιδιαίτερης εθνικής κουλτούρας ή πολιτισμού ως μέτρο σύγκρισης και κριτικής θεώρησης άλλων κουλτουρών ή πολιτισμών από μεμονωμένα άτομα ή κοινωνικές ομάδες, περικλείοντας συχνά και την πεποίθηση για την ανωτερότητα της.

Κατ’ ουσίαν ο εθνοκεντρισμός υποδηλώνει μια αδυναμία πρόσληψης του πολιτισμού μιας διαφορετικής φυλετικής ή εθνικής ομάδας με διαφορετική θρησκεία και ήθη, γλώσσα, πολιτικό ή οικονομικό σύστημα. Τούτο, γιατί η αντίληψη ενός εθνοκεντρικού συστήματος σκέψης στηρίζεται στην υπόθεση ότι ο κόσμος και η πραγματικότητα είναι τμήμα του δικού του πολιτισμικού συστήματος αξιών. Ο εθνοκεντρισμός συνδέεται με το πρόβλημα των κοινωνικών προκαταλήψεων εξαιτίας των οποίων τα άτομα που ανήκουν σε μια κοινωνία μπορεί να αισθανθούν εχθρότητα απέναντι σε κοινότητες με διαφορετική κοινωνική συγκρότηση ή πολιτιστική προέλευση. Υποδηλώνει, επίσης, την αδυναμία αντίληψης μιας κοινής βάσης στην ανθρωπότητα, πίσω από τις επιφανειακές παραλλαγές των κοινωνικών και πολιτισμικών παραδόσεων. Υποστηρίζεται ότι ο εθνοκεντρισμός συναντάται σε όλες τις κοινωνίες και μπορεί να είναι ένα φαινόμενο κοινό σε όλους τους πολιτισμούς.

Η έννοια του ευρωπαϊκού εθνοκεντρισμού προσδιορίζει τοπικά τα παραπάνω, θέτοντας ως βάση του δυτικού πολιτισμού τα πολιτισμικά –ή πολιτιστικά- επιτεύγματα του ευρωπαϊκού χώρου και του αυτοπροσδιορισμού του ως φυσική συνέχεια του κλασικού ελληνικού πολιτισμού.

Οι Ευρωπαίοι, από τις πρώτες κιόλας επαφές τους με μη-ευρωπαϊκές κοινωνίες, ένιωσαν την ανάγκη να ανακαλύψουν πώς σκέπτονται οι άλλοι λαοί. Για πολύ καιρό πίστευαν ότι «αυτοί οι πρωτόγονοι» δεν σκέπτονται με τον ίδιο λογικό τρόπο όπως «εμείς, οι πολιτισμένοι» και ότι διαθέτουν ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης που τον ονόμαζαν «πρωτόγονο». Για να λέμε τα πράγματα με το όνομα τους, πολλοί Δυτικοί λαοί είχαν για αιώνες την πεποίθηση ότι οι λεγόμενοι πρωτόγονοι λαοί είναι νοητικά κατώτεροι από αυτούς.

Δυστυχώς όμως, αυτή η αντίληψη δεν αποτελεί απλώς ένα λάθος της ιστορίας, το οποίο τελικά επανορθώθηκε, αφού ορισμένοι πιστεύουν ακόμα στη «μεγάλη διαίρεση» μεταξύ «πολιτισμένων» και «πρωτόγονων» λαών, ενώ πολλοί περισσότεροι αποκαλύπτουν το λανθάνοντα εθνοκεντρισμό τους, με το να τοποθετούν τη δική τους κοινωνική ομάδα (συνήθως δυτικοί μεσοαστοί) ως το πρότυπο, με βάση το οποίο πρέπει να αξιολογούνται οι υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες. Ακόμα και πρόσφατες έρευνες στην ψυχολογία και στην εκπαίδευση - μερικές από αυτές διαπολιτιστικές - περιέχουν λανθάνουσα εθνοκεντρική μεροληψία. Παρόλ' αυτά, ο εθνοκεντρισμός είναι ως ένα βαθμό σχεδόν αναπόφευκτος και ίσως να υπάρχει ενμέρει και σε αυτό το κεφάλαιο, έστω και μόνο εξαιτίας του είδους των ερωτημάτων που τίθενται, τα οποία, όπως είναι επόμενο, προέρχονται από τις Ευρωπαϊκές θεωρίες για τη γνώση.

Ο εθνοκεντρισμός αποτελεί μια οικουμενική συνέπεια της διαδικασίας του επιπολιτισμού, της προσαρμογής δηλαδή του ατόμου σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, η οποία - όπως είναι φυσικό - εκτιμά ιδιαίτερα τα ήθη και τα έθιμα της. Ένα θετικό χαρακτηριστικό του εθνοκεντρισμού είναι η αίσθηση του  «ανήκειν» σε ένα σύνολο ανθρώπων, ενώ οι αρνητικές του πλευρές είναι η απόρριψη και η περιφρόνηση των εξω-ομάδων (Herkovits, 1948¹ Preiswerk και Perrot, 1975). Ο εθνοκεντρισμός δεν είναι αποτελεί φαινόμενο αποκλειστικά Ευρωπαϊκό ή Αμερικανικό, αλλά παρατηρείται παντού.

Πρόσφατες και περισσότερο περίπλοκες διαπολιτιοτικές έρευνες αντικρούουν την άποψη «ανώτεροι/κατώτεροι - εμείς/αυτοί», δείχνοντας ότι είναι αναμενόμενο το γεγονός, οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε διαφορετικό κοινωνικό περιβάλλον να διαφέρουν στον τρόπο που επιλύουν προβλήματα ή στις χαρακτηριστικές μορφές των δεξιοτήτων που αποκτούν. Είναι επίσης κατανοητό ότι οι κοινωνίες ποικίλλουν ως προς τη βαρύτητα που αποδίδουν σε ορισμένες δεξιότητες, στο συνδυασμό βασικών γνωστικών διεργασιών που χρησιμοποιούν, ή στη σειρά με την οποία αποκτώνται συγκεκριμένες δεξιότητες (βλ. π.χ., Cole και Scribner, 1974¹ Irvine και Berry, 1988).

Η σύγχρονη Διαπολιτισμική ψυχολογία, πάντως, δεν αρνείται την ύπαρξη πολιτιστικών διαφορών στη γνώση, αλλά τις ερμηνεύει μέσω του πολιτιστικού σχετικισμού χωρίς επικρίσεις και αξιολογικές κρίσεις, κάτι που δεν συνέβαινε πάντα, όπως διαπιστώνουμε από κάποιες αρχικές έρευνες πάνω στον πολιτισμό και τη γνώση.

Ως πολιτισμικό σχετικισμό, σε αντιπαράθεση με την έννοια του εθνοκεντρισμού, είναι δυνατόν να θεωρήσουμε την ιδέα πως κάθε πολιτισμός ή έθνος πρέπει να κρίνεται με βάση τις δικές του αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς και όχι βάσει των αξιών ή των προτύπων συμπεριφοράς ενός άλλου πολιτισμού ή έθνους. «Ο πολιτισμικός σχετικισμός είναι ουσιαστικά μια μεθοδολογική προσέγγιση στο ζήτημα της φύσης και του ρόλου των αξιών σε ένα πολιτισμό». Ως τέτοια, μας ωθεί να συνειδητοποιήσουμε ότι οι αξίες με τις οποίες ζει ένα ανθρώπινο σύνολο, συνδέονται άρρηκτα με το ιδιαίτερο είδος πολιτισμικής καλλιέργειας την οποία βιώνει αυτό το σύνολο. Είναι, επίσης, μια αναγκαία οπτική γωνία, αν επιθυμεί να κατανοήσει κανείς τις διαρκείς μεταβολές και διαφορετικές διαστάσεις μιας παγκόσμιας, εξελισόμενης πολυπολιτισμικής κοινωνίας.

Οι όροι «-ημική» και «-ητική» χρησιμοποιήθηκαν αρχικά από τον ανθρωπολόγο Pike (1954). Οι νεολογισμοί αυτοί αντανακλούν έννοιες που χρησιμοποιούνται στη γλωσσολογία και αναφέρονται στις διαφορές μεταξύ των φωνημάτων (phonemics) - δηλαδή τη μελέτη των ήχων που ανήκουν αποκλειστικά σε μια συγκεκριμένη γλώσσα, και των φωνητικών συμβόλων (phonetics) - δηλαδή, των ήχων που χρησιμοποιούνται σε όλες τις γλώσσες, ανεξάρτητα από τη νοηματική τους διαφοροποίηση. Άρα ημικό είναι το "δικό μου" και ητικό είναι το "ξένο".

Αργότερα, ο Pike (1967) διευκρίνισε ότι οι όροι -ημική και -ητική θα πρέπει να θεωρούνται ως δυο διαφορετικές απόψεις για τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπου «η -ητική άποψη μελετά τη συμπεριφορά έξω από ένα συγκεκριμένο σύστημα, ως μία αρχική προσέγγιση προς ένα ξένο σύστημα, ενώ η -ημική άποψη προκύπτει από τη μελέτη της συμπεριφοράς μέσα από το ίδιο το σύστημα».

Και οι δυο αυτές απόψεις αποτελούν μέρος της διαπολιτστικής ψυχολογίας. Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες διασάφησης της διάκρισης αυτής και της σημασίας της για την έρευνα. Ο Berry (1969) ξεκίνησε μα τέτοια προσπάθεια, συμμεριζόμενος την άποψη του Pike (1967), ότι η έρευνα πρέπει να ξεκινά από κάποιο σημείο και ότι σχεδόν πάντα αυτό το σημείο είναι μια μέθοδος παρατήρησης ή ένα όργανο βασισμένο αναγκαστικά στον πολιτισμό του ερευνητή (συνεπώς -ημικο σχετικά με αυτόν τον πολιτισμό). Ταυτόχρονα όμως χρησιμοποιείται ως -ητικο (εισαγόμενο από έξω, θεωρούμενο ως έγκυρο για έναν ξένο πολιτισμό και συνεπώς ακατάλληλο για σύγκριση). Ο Berry αποκάλεσε ένα τέτοιο όργανο «επιβεβλημένη -ητική προσέγγιση». Είναι προφανές ότι η χρήση «επιβεβλημένων -ητικών προσεγγίσεων» ενέχει κίνδυνους, αφού δεν υπάρχει τρόπος εξακρίβωσης του κατά πόσον έχει νόημα να χρησιμοποιηθεί ένα εργαλείο (π.χ. ένα τεστ ευφυΐας) σε έναν πολιτισμό διαφορετικό από εκείνον για τον οποίο σχεδιάστηκε αρχικά.

Ο Berry υποστήριξε ότι ένας ερευνητής, ο οποίος εργάζεται σε κάποιο ξένο πολιτισμό, προσπαθεί (μέσα από συμμετοχική παρατήρηση ή άλλες εθνογραφικές μεθόδους) να «συλλάβει» τοπικές απόψεις, προκειμένου να αποκτήσει -ημική γνώση. Ενοποιώντας λοιπόν τη δική του -ημική προσέγγιση και την αντίστοιχη -ημική του ξένου πολιτισμού και αναζητώντας τα κοινά τους χαρακτηριστικά, ο ερευνητής μπορεί να καταλήξει σε αυτό που αποκαλείται «παραγόμενη -ητική προσέγγιση

Άρα:

·        ητική = αντικειμενική, εξωτερική, ψυχρή θεώρηση του "ξένου" πολιτισμού

·        ημική = υποκειμενική, εκ των έσω, προσωπική θεώρηση του "δικού μου" πολιτισμού