Θεία Λειτουργία: Γενικά

1. Τί είναι η Θεία Λειτουργία.

Κέντρο και αποκορύφωμα της Ορθόδοξης Λατρείας είναι η Θεία Λειτουργία. Κέντρο δε της Θ. Λειτουργίας είναι το Μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας. Τί είναι όμως η Θεία Λειτουργία;

Είναι πάρα πολύ δύσκολο να δώσουμε ένα συγκεκριμένο ορισμό, γιατί η Θ. Λειτουργία είναι «μυστήριον μέγα». Είναι η προσφορά της αναίμακτου θυσίας του Κυρίου από μέρους ολοκλήρου της Εκκλησίας. Είναι ή Ανάμνηση της Σταυρικής θυσίας του Γολγοθά, που δεν αναπαριστάνει απλώς την θυσία του Σταυρού, αλλά κατά ένα τρόπο υπερφυσικό κάνει παρόντα όλα τα μεγάλα και θαυμαστά γεγονότα, που πραγματοποίησε ο Κύριος για την σωτηρία του κόσμου. Έτσι η Θ. Λειτουργία παρουσιάζει μπροστά στα μάτια των πιστών, μπροστά στην «Λατρευτική τους Σύναξη», ολόκληρη την ζωή του Κυρίου, από την φάτνη ως τον Σταυρό και ως την Ανάσταση και την Ανάληψη, με μία σαφή προσδοκία και προσμονή «της Δευτέρας του Χριστού Παρουσίας»¹.

Συνήθως την Θ. Λειτουργία την αντιλαμβανόμαστε πολύ περιορισμένα. Την θεωρούμε σαν ένα μέρος της Λατρείας, ασφαλώς το κυριότερο, άλλα πάντως ένα μέρος. Όμως οι ορθόδοξοι θεολόγοι επιμένουν ορθά, ότι μόνον όποιος έχει καταλάβει την Θ. Λειτουργία είναι σε θέση να εννοήσει και τί είναι Ορθόδοξη Εκκλησία. Γιατί η Θ. Λειτουργία είναι ο τόπος και ο χώρος της σωτηρίας των πιστών. Με κέντρο της και ουσία της το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας, η Θ. Λειτουργία θεωρείται και είναι το πλήρωμα όλων των Μυστηρίων. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι όλα τα άλλα Μυστήρια έχουν κάποια οργανική σχέση με την Θ. Λειτουργία. Το Βάπτισμα και το Χρίσμα π.χ. ετελούντο κατά την ώρα της Θ. Λειτουργίας (ιδίως τα Θεοφάνεια και το Πάσχα) ο Γάμος και το Ευχέλαιο γίνονταν μέσα στα πλαίσια της Λειτουργίας. Η χειροτονία των ιερέων μέχρι σήμερα γίνεται μέσα στην Θ. Λειτουργία. Η Εξομολόγηση γίνονταν δημόσια και πριν από την Θ. Λειτουργία, αλλά και σήμερα έχει κάποια εξάρτηση από την Θ. Ευχαριστία.

Γι αυτό το λόγο και η συμμετοχή του πιστού χριστιανού δεν είναι μία πράξη τυπική, ένας ξηρός τύπος, αλλά μια πράξη πίστεως. Είναι μια πράξη μυστηριακή, που έχει ένα βαθιά μεταμορφωτικό χαρακτήρα. Εδώ στην Θ. Λειτουργία Ισχύουν πολύ περισσότερο και βρίσκουν την πλήρη εφαρμογή τους όλα όσα είπαμε για το Πνεύμα της Ορθοδόξου Λατρείας και την σημασία της Λατρευτικής Συνάξεως². Μέσα σε ένα κόσμο διαιρέσεων και ατομισμού, η Θ. Λειτουργία είναι δεσμός αγάπης και ειρήνης, δεσμός ενότητας και αδελφοσύνης· Συμμετέχει ο κάθε πιστός σ’ αυτήν όχι σαν ένα άτομο εγωκεντρικό, αλλά σαν μέλος του σώματος του Χριστού, μαζί με όλη την Εκκλησία. Με την στρατευόμενη και την θριαμβεύουσα Εκκλησία³. Έχει μία οικουμενική πληρότητα η Θ. Λειτουργία. ο μεγάλος σύγχρονος θεολόγος π. Γεώργ. Φλωρόφσκυ τονίζει χαρακτηριστικά ότι η ενότης αυτή δεν εκτείνεται μόνο σ’ ένα άπειρο χώρο, αλλ’ επίσης και σ’ ένα άπειρο χρόνο, περιλαμβάνει δηλαδή όλες τις γενεές και όλες τις εποχές⁴. Οι νεκροί μνημονεύονται και αυτοί μαζί με όλους τους άλλους. Και η μνημόνευση αύτη δεν είναι μία έκφραση συμπαθείας, που σαν άνθρωποι έχομε στους νεκρούς μας, αλλά είναι η συνείδηση και η επίγνωση, ότι όλοι μαζί οι πιστοί, οι ζώντες και οι νεκροί, είμαστε η μυστική αδελφότης Έν Χριστώ Ιησού». Μ’ όλα αυτά η Ορθόδοξος Θεία Λειτουργία αποδεικνύεται ότι είναι μία δογματική μαρτυρία και αναγνώριση του λυτρωτικού έργου του Κυρίου.

2. Η Θεία Λειτουργία είναι «Μυστήριον μέγα».

Όσες φορές ασχολούμαστε με την Θεία Λειτουργία δεν πρέπει να λησμονούμε, ότι η Θ. Λειτουργία είναι μυστήριο, που προσφέρεται από την Εκκλησία σαν αλήθεια πίστεως και όχι σαν αλήθεια που θα την κατανόηση κανείς με την επιστημονική έρευνα και μελέτη. Άς μη ζητούμε λογικά επιχειρήματα μέσα σ’ αυτή. ο ίδιος ο απ. Παύλος, ο πρώτος μετά τον "Ένα, παραδίδοντας το μυστήριο δεν προσπαθεί να το εξήγηση. Το παραδίδει με Ιερό δέος και σεβασμό. Τα λόγια του είναι απλά και μετρημένα: Εγώ γαρ παρέλαβαν από του Κυρίου, ό και παρέδωκα υμίν, ότι ο Κύριος Ιησούς εν τη νυκτί ή παρεδίδοτο έλαβε άρτον και ευχαριστήσας έκλασε (= το έκοψε) και είπε· λάβετε φάγετε· τούτο εστί το σώμα το υπέρ υμών κλώμενον τούτο ποιείτε εις την εμήν ανάμνησιν ...» (Α Κορ. 11, 23-24) Δεν εμπιστεύεται το μυστήριο στην λογική. Δεν επιχειρεί να το κάνει κατανοητό. Το παραλαμβάνει σαν μυστήριο και το παραδίδει σαν μυστήριο. σ’ αυτή την γραμμή του σεβασμού και «της παραδοχής» βαδίζουν και οι μεγάλοι Πατέρες. Ενώ μελετούν το μυστήριο και προσπαθούν να εισδύσουν στο βάθος του, δεν προχωρούν πέρα από τα όρια της ανθρωπινής λογικής, δεν καταργούν το μυστήριο, δεν το μεταβάλλουν σε επιστήμη.

Αν όμως το μυστήριο της Θ. Λειτουργίας δεν προσφέρεται γιο επιστημονική έρευνα και μελέτη, τότε τί επιχειρούμε εμείς να κάνουμε στο κεφάλαιο αυτό; Απλούστατα, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε κατά το δυνατό τα όσα γίνονται στην διάρκεια της Θ. Λειτουργίας¹ να δούμε το νόημα τους, τί συμβολίζουν, τί πράγματα βλέπομε με της ψυχής τα μάτια, τίνος πράγματος γινόμαστε κοινωνοί, που καλούμαστε να φθάσουμε και τί έχομε να πούμε στον κόσμο που μας περιβάλλει. Τα υπόλοιπα είναι υπόθεση προσωπική του καθενός. Ανάλογα με τον βαθμό της πίστεως, ανάλογα με την δεκτικότητα της ψυχής του, ανάλογα με την πείνα και την δίψα που έχει θα προχώρηση στο μυστήριο «Εν πίστη» και Εν σιγή». Η ερμηνεία θα γίνει με οδηγό την σκέψη των Πατέρων, που μέσα στη Θ. Λειτουργία βλέπουν την δύναμη εκείνη που «μεταποιεί» τους πιστούς, τους κάνει «σύσσωμους» και «σύναιμους» του Χριστού, «Χριστοφόρους» και «Θεοφόρους». Παύει ο άνθρωπος να είναι πηλός και χώμα, έχει «τον Χριστόν κατοικούντα εν αυτώ», σύμφωνα με τους λόγους του Κυρίου μας «ό τρώγων μου την σάρκα και πίνων μου το αίμα, εν εμοί μένει, καγώ εν αυτώ» (Ίωαν. 6, 54).

3. Ποιες Θείες Λειτουργίες υπάρχουν σήμερα.

Στους Αποστολικούς χρόνους η Θ. Λειτουργία περιελάμβανε μόνο τον αγιασμό των Τιμίων Δώρων και την Θεία Κοινωνία των πιστών. Η σύντομη αυτή τελετή περιελάμβανε επίσης κήρυγμα από τον «προεστώτα» και μερικούς ύμνους και ευχές κατά την κρίση του επισκόπου. Στην αρχή το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας γίνονταν μετά το Κοινό Δείπνο όλων των πιστών, που έμεινε στην ιστορία με το όνομα Ά γ α π η. Πολύ ενωρίς όμως, ενώ ακόμη ζούσαν οι Απόστολοι, επειδή παρετηρούντο μεγάλες ατάξηες στην ώρα της Άγάπης, χωρίστηκε το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας οπό το κοινό δείπνο. Στο εξής η μεν Θ. Ευχαριστία γίνονταν τις πρωινές πλέον ώρες, η δε τελετή της Αγάπης, που λέγονταν και «Κυριακόν Δεϊπνον», έμεινε για το βράδυ.

Με την πάροδο του χρόνου, καθώς οι πιστοί πλήθαιναν και ήταν σκορπισμένοι σε διάφορα μέρη, άρχισαν να διαμορφώνονται διάφοροι τύποι Λειτουργιών, που είχαν τον ίδιο κεντρικό πυρήνα, το μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας, διέφεραν όμως ως προς την έκτα-ση και την διάταξι. Από όλους αυτούς τους τύπους των Λειτουργιών σήμερα χρησιμοποιούμε μόνον/ τέσσαρες, που τελούνται από όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες στην μητρική γλώσσα κάθε λαού. Είναι δε αυτές οι έξης:

Ι. Η Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου του Αδελφοθέου.

Είναι η αρχαιότερη από όλες και γίνεται μόνο μία φορά τον χρόνο, την ήμερα της εορτής του Αγ. Ιακώβου (23 Οκτωβρίου). Περιλαμβάνει κυρίως ευχές, που είναι μεγάλες σε έκταση, οι οποίες στην βασική τους μορφή αποδίδονται στον Άγιο Ιάκωβο, τον αδελφό του Κυρίου, όπως παραδέχεται και ο 32ος κανών της εν Τρούλλω Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (το 691).

II. Η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.

Αυτή η Λειτουργία είναι ο καρπός της επεξεργασίας, που έκανε ο μεγάλος Καππαδόκης Ιεράρχης, όλων των πριν από αυτόν Θείων Λειτουργιών. Έχει σπουδαίο θεολογικό βάθος, μεγάλο βιβλικό πλούτο και ακρίβεια στην δογματική της διατύπωση. Ιδιαίτερη σημασία έχει το τμήμα της Αναφοράς, που εκφράζει κατά τρόπο άριστο το Χριστολογικό Δόγμα. Η Θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου τελείται 10 φορές τον χρόνο: την ήμερα της εορτής του, την παραμονή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων 6, την Μεγάλη Πέμπτη, το Μέγα Σάββατο και τις πέντε Κυριακές των Νηστειών της Μεγ. Τεσσαρακοστής.

III. Η Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου.

Αυτή είναι μία συντόμευση της Θ. Λειτουργίας του Μεγ. Βα σιλείου μόνο στο μέρος των ευχών που λέγει ο ιερέας. Τελείται κάθε Κυριακή αλλά και κάθε μικρή και μεγάλη εορτή. Με την ερμηνεία αυτής της Λειτουργίας θα ασχοληθούμε παρακάτω.

IV. Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων.

Η Λειτουργία αύτη τελείται τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, όπως αναφέραμε στο σχετικό κεφάλαιο .

4. Τα μέρη της Θείας Λειτουργίας.

Τα μέρει της Θ. Λειτουργίας βασικά είναι τρία:

• Α. Η Προσκομιδή η Πρόθεση, η οποία τώρα περιέχεται στην ακολουθία του Όρθρου και έτσι έχει μείνει έξω από αυτό που σήμερα ονομάζαμε Θ. Λειτουργία.
• Β. Η Λειτουργία των Κατηχουμένων. Αυτή αρχίζει με το Έυλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος ...» και τελειώνει μετά το Ευαγγέλιο και τις ευχές των Κατηχουμένων. Λέγεται Λειτουργία των Κατηχουμένων, γιατί το τμήμα αυτό της Θ. Λειτουργίας μπορούσαν να το παρακολουθούν οι Κατηχούμενοι, που δεν ήταν ακόμη βαπτισμένοι 8. Όταν το μέρος αυτό της Θ. Λειτουργίας τελείωνε, έφευγαν οι Κατηχούμενοι για ν αρχίσει η Λειτουργία των πιστών. Σήμερα βέβαια δεν υπάρχουν Κατηχούμενοι - καταργήθηκαν με τον νηπιοβαπτισμό - και έτσι ουσιαστικά η διάκριση αυτή στην πράξη έχει καταργηθεί.
• Γ. Η Λειτουργία των Πιστών. Το τρίτο τμήμα της Θ. Λειτουργίας είναι βέβαια το σημαντικότερο· είναι η καρδιά της. Αρχίζει με την φράση - που συνήθως δεν λέγεται σήμερα-«όσοι πιστοί έτι και έτι εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν» και τελειώνει με το «Δι’ ευχών των αγίων Πατέρων ημών ...».

Προτού αναπτύξουμε κάθε τμήμα της Θ. Λειτουργίας χωριστά, παραθέτουμε ένα γενικό διάγραμμά της

5. Διάγραμμα της Θείας Λειτουργίας.

Α. Προσκομιδή η Πρόθεση.

Προπαρασκευή των Τιμίων Δώρων.

Β Η Λειτουργία των Κατηχουμένων.

Δοξολογία της Αγίας Τριάδος: Έυλογημένη η Βασιλεία του Πατρός ...».

Μεγάλη Συναπτή: Εν ειρήνη του Κυρίου ...».

Α Αντίφωνο: «Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου ...».

Μικρά Συναπτή: «Έτι και έτι εν ειρήνη · - ·»·

Β Αντίφωνο: «Σώσον ημάς ΥΙέ Θεού ...».

«Ο Μονογενής Υιός ...».

Μικρά Συναπτή.

Το Απολυτίκιο.

Η Μικρά Είσοδος.

«Δεύτε προσκυνήσωμεν ...».

Ό Τρισάγιος ύμνος: «Άγιος ο Θεός ...».

Τα Αναγνώσματα: Απόστολος και Ευαγγέλιο.

Γ. Η Λειτουργία των Πιστών.

Ι. Προπαρασκευή της Αγίας Αναφοράς.

- Ευχές υπέρ των πιστών.

- Χερουβικός Ύμνος: «Οι τα Χερουβίμ μυστικώς ...».

- Η Μεγάλη Είσοδος.

- Τα Πληρωτικά: «Πληρώσωμεν την δέησιν ...».

- Ο ασπασμός της αγάπης: «Αγαπήσωμεν αλλήλους ..."

- Το «Πιστεύω ...».

II. Η Αγία Αναφορά.

- «Στώμεν καλώς ...», «Άνω σχώμεν ...».

- Η ευχή: «Άξιον και δίκαιον σε υμνείν ...».

- Ο Επινίκιος ύμνος: «Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ. .·.».

- Η δευτέρα ευχή της Αναφοράς: «Μετά τούτων και ημείς ...».

- «Λάβετε φάγετε ...», «Πίετε εξ αυτού πάντες ...».

- «Τα Σα εκ των Σων ...».

- «Σε υμνούμεν ...».

- Η επίκληση του Αγίου Πνεύματος και ο Καθαγιασμός.

- «Εξαιρέτως της Παναγίας ...».

- «Άξιον εστίν ως αληθώς ...»

- Μνημονεύσεις.

- Κυριακή προσευχή: «Πάτερ ημών ...».

III. Η Θεία Κοινωνία των Πιστών.

- Οι ευχές της Κεφαλοκλισίας και της Υψώσεως «των Αγίων».

- «Τα Άγια τοις αγίοις».

- Το Κοινωνικό.

- «Μετά φόβου Θεού πίστεως και αγάπης ...».

- Είδομεν το φως το άληθινόν ...».

- Ευχή ευχαριστίας επί τη Μεταλήψει».

- «Ο ευλογών τους ευλογούντας σε, Κύριε ...».

- Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον ...».

- Απόλυσις των πιστών: Ευλογία Κυρίου ...».

- «Δι' ευχών των αγίων Πατέρων ημών ...».

- Διανομή του Αντίδωρου.

Παραπομπές

1. «Και εστί πάσα η μυσταγωγία καθάπερ τις εικών μία ενός σώματος της του Σωτήρος πολιτείας, πάντα αυτής τα μέρει απ' αρχής άχρι τέλους κατά την προς άλληλα τάξιν και αρμονίαν υπάγουσα». Ν. Καβάσιλα, Ερμηνεία της θ. Λειτουργίας (Ευδοκίμωφ Π., «Η Ορθοδοξία», σελ. 327).

2. Την στρατευόμενη Εκκλησία αποτελούν οι πιστοί που ζουν ακόμη στον κόσμο αυτό. Την θριαμβεύουσα Εκκλησία αποτελούν οι άγιοι, οι μάρτυρες, οί Προφήτες, οι Απόστολοι, oι Πατέρες και γενικά όλοι οι πιστοί που μετά τον θάνατο τους έχουν περάσει στην αιωνιότητα είναι η Έν ουρανοίς» Εκκλησία.

3. Φλωρόφσκυ Γ., «θέματα Ορθοδόξου θεολογίας, Αθήναι 1973, σελ.

8. Η χρονική διάρκεια που έμενε κανείς στις τάξεις των Κατηχουμένων ήταν περίπου τρία χρόνια. Εάν ο κατηχούμενος έδειχνε ζήλο, προθυμία κα) πρόοδο, ο χρόνος ήταν δυνατό να συντομευτεί. Οι Αποστολικές Διαταγές ορίζουν τα εξής: «Ο μέλλων κατηχείσθαι τρία έτη κατηχείσθω- ει δε σπουδαίος είη και εύνοιαν (= ζήλο) έχειν επί το πράγμα, προσδεχέσθω, ότι ουχ ο χρόνος, αλλ’ ο τρόπος κρίνεται».