|
Πέρα από την ποικιλία των αιτιών που μπορεί να
είναι υπεύθυνες για ορισμένη συμπεριφορά, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι
αιτίες αυτές δεν ανευρίσκονται καθαρές, αυτούσιες αλλά συνυπάρχουν με
γνωστικές διεργασίες, όπως σκέψεις, εκτιμήσεις, αναμνήσεις. Τα κίνητρα
έχουν το χαρακτηριστικό ότι δεν επαρκούν από μόνα τους για να
ερμηνεύσουν τους μηχανισμούς που είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση και
εκδήλωση της τελικής συμπεριφοράς. Το «γιατί» ένα άτομο συμπεριφέρεται
με έναν συγκεκριμένο τρόπο είναι ένα ερώτημα που διαφέρει από αυτό που
αφορά το «πώς» οι άνθρωποι διαμορφώνουν και εκτελούν τις διάφορες
συμπεριφορές. Το «πώς» είναι ερώτημα που αφορά τις γνώσεις του ατόμου,
τις ιδέες και σκέψεις του, τις ικανότητες και δεξιότητές του, καθώς και
τους παράγοντες που επηρεάζουν την επιτέλεση. Οι κύριοι παράγοντες που
διαμορφώνουν τις αντιδράσεις, τη δράση ή τη συμπεριφορά είναι οι
γνωστικές λειτουργίες, όπως η αντίληψη, η προσοχή, η μάθηση, η μνήμη και
η σκέψη.
Η μάθηση και η σκέψη είναι θεμελιώδεις μηχανισμοί
που ερμηνεύουν τη διαμόρφωση των αντιδράσεων του ατόμου. Η μάθηση αφορά
τους σταθεροποιημένους μέσω της επανάληψης τρόπους αντίδρασης, ενώ η
σκέψη τις νέες αντιδράσεις που παράγει κανείς όταν αποτυχαίνουν οι
μαθημένοι τρόποι αντιμετώπισης των πραγμάτων. Η μάθηση, λοιπόν, καθώς
προϋποθέτει προηγούμενη άσκηση ή εμπειρία για τη διαμόρφωση της
συγκεκριμένης κάθε φορά συμπεριφοράς, στην πραγματικότητα αφορά μόνο τις
επιδράσεις του παρελθόντος στην τρέχουσα αντίδραση. Το ίδιο ισχύει για
την κληρονομικότητα, που προσδιορίζει τις γενετικά καθορισμένες
συμπεριφορές και προδιαθέσεις.
Τα κίνητρα, αντιθέτως, αφορούν τις τρέχουσες
επιδράσεις στη συμπεριφορά. Είναι οι παράγοντες εκείνοι που προσφέρουν
την τάση που είναι απαραίτητη για την κινητοποίηση, την έναρξη ή
τερματισμό μιας συμπεριφοράς. Δεν εξηγούν όμως πώς αποκτήθηκε ή πώς
ανακαλείται από τη μνήμη η σχετική συμπεριφορά. Οι επιδράσεις αυτές
συχνά είναι παροδικές και ευμετάβλητες, αντίθετα από τις επιδράσεις της
μάθησης που χαρακτηρίζονται από σταθερότητα.
Τα κίνητρα διαφέρουν και από τη σκέψη, διότι ενώ η
δεύτερη αφορά την αναπαράσταση των τρεχουσών καταστάσεων και τον
εντοπισμό των μονοπατιών που είναι δυνατό να οδηγήσουν στην επίτευξη
ενός στόχου, τα κίνητρα επηρεάζουν την επιλογή του μονοπατιού μεταξύ των
διαφόρων εναλλακτικών που προσφέρονται. Τα κίνητρα, δηλαδή,
προσδιορίζουν το «βάρος» ή τη σημασία του κάθε δρόμου προς την επίλυση
του προβλήματος που απασχολεί το άτομο και διευκολύνουν ή παρεμποδίζουν
την ενεργοποίηση της σχετικής συμπεριφοράς.
Τα κίνητρα, με άλλα λόγια, αφορούν τους δυναμικούς
παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τους παράγοντες που
αλληλεπιδρούν με τους γνωστικούς κατά τη διαμόρφωση και εκδήλωση της
δράσης, και γι’ αυτό είναι αναγκαία η μελέτη τους.
Ένα κίνητρο μπορεί να δρα μόνο σε μια συγκεκριμένη
χρονική στιγμή και σε συγκεκριμένο τόπο ή υπό ορισμένες συγκεκριμένες
συνθήκες. Σε μια τέτοια περίπτωση, η επίδραση των περιβαλλοντικών
συνθηκών στη διαμόρφωση του κινήτρου και της συμπεριφοράς θεωρείται
κρίσιμη. Ένα κίνητρο μπορεί όμως να χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά ενός
ατόμου διαχρονικά ή σε μια ποικιλία περιστάσεων. Τότε μιλούμε για
χαρακτηριστικά του ατόμου ή προδιαθέσεις, όπως για παράδειγμα «αγχώδης».
Αλλά είτε μιλούμε για εξωτερικές είτε για εσωτερικές αιτίες της
συμπεριφοράς, όπως τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, ουσιαστικά
αναφερόμαστε σε ποιητικά αίτια.
Σε αντιδιαστολή προς αυτά μιλούμε για επιθυμίες,
προθέσεις ή στόχους και σκοπούς. Αυτά είναι κίνητρα που αφορούν τελικά
αίτια. Αλλά το καθένα από αυτά δρα με διαφορετικό τρόπο και επηρεάζει τη
δράση του ατόμου με διαφορετικό τρόπο. Π.χ. οι στόχοι είναι γνωστικά
στοιχεία, τα οποία δεν οδηγούν αναγκαστικά σε δράση. Η επιθυμία είναι ή
επένδυση ενός στόχου με ενεργειακό δυναμικό, είναι μια τάση που
συνυπάρχει με τη γνωστική διαδικασία και της δίνει προτεραιότητα έναντι
άλλων. Αλλά η επιθυμία από μόνη της δεν επαρκεί για να θέσει σε κίνηση
μια δράση (ακολουθία ενεργειών ή πράξεων που γίνονται για την επίτευξη
ορισμένου σκοπού). Χρειάζεται η επιθυμία να μεταφραστεί σε πρόθεση, και
αυτή σε δράση. Εδώ μπαίνει η έννοια της βούλησης και της δύναμης της
βούλησης, ως παράγοντας που διαφοροποιεί το άτομο, τον εαυτό του, έναντι
όλων των άλλων δυνάμεων που μπορούν να το επηρεάζουν. Είναι ο εαυτός που
κάνει το άτομο ικανό να προσδιορίζει από μόνο του τη δράση του ως
αυτεξούσιο ον. Για το λόγο αυτό τα κίνητρα δεν μπορούν να εξεταστούν
χωρίς τη μελέτη της δράσης από την αρχική σύλληψη μέχρι την ολοκλήρωσή
της. |
